کاروانسرای بستک، بنای امنیتی دوران صفویه

در دوران اسلامی، ایجاد چنین بناهایی با ویژگی‌های گوناگون، در شهر، روستا، جاده‌های کویری و گردنه‌های کوهستانی با نام‌های مختلف از جمله رباط و کاروانسرا توسعه و گسترش یافت.

ساخت کاروانسراها در ایران سابقه بسیار طولانی دارد و بر اساس منابع تاریخی این کشور در ساخت کاروانسراها و همچنین سیستم ارتباطی مبتکر و پیشگام بوده است.

به طور کلی سیر تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در دوره های مختلف به شرایط اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و غیره بستگی داشت و شکل گیری و توسعه آن نیز با موارد فوق مرتبط بود.

این بناها در واقع عملکرد و کارکردی مشابه کاروانسرا داشتند، اما از نظر ویژگی‌های معماری تفاوت‌هایی با هم داشتند. بنابراین می توان دلایل ایجاد و علل پی ریزی و پیدایش این گونه بناها را نیاز مبرم کاروان ها و کاروان ها به پشتیبانی در طول سفر دانست.

نام کاروانسرا ترکیبی از کاروان (کربان) به معنای گروهی از مسافران است که به صورت دسته جمعی سفر می کنند و سرای به معنای خانه و مکان. هر دو واژه از پهلوی ساسانی گرفته شده است.

یکی از این کاروانسراهای ایرانی به جای مانده از خرمن قاجار در شهرستان بستک قرار دارد که به کاروانسرای احمدخان بستک (کاروانسرای بستک) معروف است. این کاروانسرا در بخش مرکزی شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان قرار دارد.

قدمت کاروانسرای بستک به دوره قاجاریه می رسد و محل استراحت کاروانیان در مسیر لار، بندرلنگه و بندرعباس بوده است.

کاروانسرا دارای یک ورودی اصلی در جبهه اصلی در جبهه شمالی و دو ورودی فرعی در جبهه شرقی و جنوبی است و ورودی های فرعی مسدود است. کاروانسرای بستک یکی از کاروانسراهای دو ایوانی است. پس از عبور از ورودی و ایوان به حیاط کاروانسرا می رسیم. در اطراف حیاط حجره ها و اصطبل ها ساخته شده است. اتاق ها در دو طرف ایوان شمالی و جنوبی قرار دارند و مستقیماً به حیاط کاروانسرا منتهی می شوند.

در جبهه شمالی یک ایوان، ورودی اصلی و شش اتاق در اطراف ایوان قرار دارد. حجره ها 60-50 سانتی متر از کف حیاط بالاتر بوده و ابعاد آنها تقریباً برابر است.

پلان هر حجره دارای مستطیل و پنجره هایی در بیرون کاروانسرا است که برخی از آنها مسدود شده است. ایوان و اتاق ها با طاق و برجک هایی از نوع گلبو پوشیده شده است که در تمام قسمت های بنا به چشم می خورد. هر سلول دارای دو طاقچه در طرفین است که برخی از آنها مسدود شده است. در این سمت تعدادی حجره و در و پنجره آنها و همچنین سلول اصلی از مدل قدیمی بازسازی شده است.

جبهه جنوبی بنا با جبهه شمالی کاملاً متقارن است. در ایوان جنوبی دری دیده می شود که اکنون مسدود شده است. تمام سلول ها پنجره های بیرونی داشتند که اکنون همه آنها مسدود شده اند. در داخل سلول ها، طاقچه ها یا به طور کامل مسدود شده و یا از هم ریخته شده و محل اتصال دو سلول به هم تبدیل شده است.

وجود پنجره‌ها در اتاق‌ها و همچنین نبود برج نگهبانی و شکل غیردفاعی بنا حکایت از امنیت منطقه در آن زمان دارد و این احتمال را تقویت می‌کند که کاروانسرا بر اساس الگوی کاروانسراهای صفویه پس از آن ساخته شده است. تأسیس بندرعباس در سال 1030 هجری قمری بین جاده شیراز – لار، بندرعباس و دوره آرایش سیاسی عصر صفویه به همین سبک ساخته شد.

اصطبل های کاروانسرا در جبهه های شرقی و غربی بنا قرار دارد. این اصطبل ها کاملاً متقارن بودند. اصطبل ها با دو در به صحن کاروانسرا متصل می شوند. در داخل اصطبل 6 اصطبل دیده می شود که مصالح به کار رفته در آنها با کل ساختمان متفاوت است.

مصالح به کار رفته در این بنا سنگ لاشه و ملات گچ است که با ملات گچ (قیر و زغال سنگ) پوشیده شده است، در حالی که مصالح به کار رفته در آخورها خشت است. دو دیوار اضافی با سرویس بهداشتی در این اصطبل دیده می شود که در سال های اخیر به بنا اضافه شده اند.

در وسط حیاط سکویی قرار دارد که بارانداز کاروانسرا است و اسکله از تمام اتاق ها به راحتی دیده می شود.

نکته مهم در این کاروانسرا این است که در گذشته در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا یا روی دروازه ورودی اتاق ها یا اتاق هایی برای نگهبان کاروانسرا ساخته می شد. به راحتی بر حرکت کاروانسراها نظارت می کرد. 2- سکویی در سلول تعبیه شده است که این سلول را از سایر سلول ها متمایز می کند و دلیلی بر اقامت مداوم در حجره است.

کاروانسراها معمولاً دارای چاه ها و آب انبارهایی هستند که گاهی در وسط کاروانسرا و گاهی در خارج از محوطه برای تامین آب مورد نیاز مسافران ساخته می شوند. در منطقه خلیج فارس، آب انبارهای کاروانسراها همگی خارج از ساختمان هستند. در کنار این کاروانسرا آب انباری وجود دارد که با فاصله کمی از کاروانسرا در قسمت شمال غربی بنا ساخته شده است.

هوای خنک داخل کاروانسرا نیز از طریق روزنه هایی که در مقابل یکدیگر ایجاد می شود و بادی به نام باد شمالی که از شمال به جنوب می وزد تأمین می شود. تزئینات خاصی در این کاروانسرا دیده نمی شود.

کاروانسرای بستک در مسیر راه ارتباطی لار به بندرلنگه و بندرعباس قرار دارد و مکانی برای رفع خستگی و منزلگاه مسافران و کاروانیان بوده است.

کاروانسرای احمدخان بستک در سال 1377 با شماره 2233 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. و مرمت و هم اکنون با تغییر کاربری به اقامتگاه بوم گردی و سفره خانه سنتی تبدیل شده است.